Q.Əli. Purmərcan
İİR-in Azərbaycandakı Səfirliyinin
Mədəniyyət Mərkəzinin sədri

Zilhiccə ayına qədəm qoyduğumuz və İslam dünyasının ən böyük bayramlarından biri olan Qurban bayramına yaxınlaşdığımız bu günlərdə bu bayramı bütün müsəlmanlara, xüsusən də Azərbaycan xalqına təbrik edərkən Həcc və onun siyasi, dini və mədəni əhəmiyyəti haqqında məlumatları sizinlə bölüşmək istədim . Bu suallar hamının ağlına gələ bilər, Həccin faydası nədir? Tarixi yalnız İslamın zühur etdiyi zamandır, yoxsa daha qədim? Həccdə müsəlmanların məqsədi nədir? Bu suallara cavab vermək üçün demək lazımdır:
Həcc tarixi insan həyatı tarixi ilə əlaqələndirilə bilər və İslamın gəlişi ilə məhdudlaşmır. Qurani Kərimə görə insanlar üçün tikilən ilk ev Məkkədəki Kəbədir ki, insan ömrünün əvvəlindən Adəm (ə) -dan Hatəmə (s) Allahın tövhid və peyğəmbərlərinin ayinləri arasında olmuşdur. Həmişə Təvaf və Həcc ayinlərini yerinə yetirmək üçün olan, mütləq o ölkəyə səyahət edəcəklər.

Həcc cəmiyyətlərin və mədəniyyətlərin qədim tarixində dəyişikliklərə məruz qalsa da, bəzən xurafatlar və təhriflərlə qarışmış və ilkin yolundan sapmış olsa da, səmavi dinlərdə xüsusi yer tutur. Həcc, sivilizasiyalar və dinlər arasında eyni olmasa da, bunun bariz nümunəsi Uca Allahın qullarına vacib etdiyi Həccdir.

İnsan həyatında Həccin bariz nümunəsi və Həccin bütün növlərinin həqiqi istinadları peyğəmbərlərin həcci və insanları yer üzündə ilk müqəddəs evi, ilk evi ziyarət etməyə dəvət edən İbrahim Xəlilin (ə) həccidir. Tanrının bəşəriyyəti yönəltmək və günahları bağışlamaq üçün qurduğu Beytullah Al-Atiq Məkkədədir buyurur: “İnsanlar üçün tikilən ilk ev Məkkədəki Mübarək evdir və dünyanın hidayət edicisidir.”

Ayənin mesajı budur ki, Allah bu evi bütün insanlar və bütün dinlər üçün həqiqətin başlanğıcından bəxş etmişdir və Qiyamətə qədər eyni adla qalacaqdır və hər hansı bir qrupa və ya dinə mənsub deyil; Çünki Allahın dininə dəvətin mənbəyi birdir və Ondan başqa heç bir şey yoxdur. Dünyanı və insanı yaradan birdir və hidayət çağırışı bütün təkallahlı səmavi dinlərdə eyni deyildir və Yaradanın qullarını bir-birindən ayırması, bir qrupu üçün mübarək bir ev təmin etməsi , mərhəmət, xeyir , bərəkət mərkəzi və başqaları üçün yox. Quran ayəsinin mənası: Yəni Kəbə “insanlar üçün qurulmuş” və “aləmləri hidayət etmək” üçündür.

Fəqət insan həyatı boyunca ilahi dinlər, səmavi təlimlər və İbrahimin kitabı, Musanın Tövratı, İsa İncili və Davudun Zəburu kimi Tanrının nazil etdiyi kitablar təhrif olundu və insanların əksəriyyəti üz döndərdi. Hənif dinindən və Allah dinindən üz çevirib bütlərə ibadət etdilər və çox tanrı götürdülər; Günəş tanrısı, ay tanrısı, xeyir tanrısı və şərr tanrısı ... bəziləri ağaclar, meşələr, dağlar, çaylar, ulduzlar və göylər kimi təbiətin görünüşlərini təqdis edib ibadət edir, bəziləri də qəbirlərə və məxsus heyvanlara ibadət edirdi. Onlar üçün məxsus yerlər və mərkəzlər tikdilər və müəyyən vaxtlarda və bayramlarda onları ziyarət etməyə gəldilər. Qrup şəklində bu yerlərə məxsus ilahilər oxudular və buradan dinlərin həcci meydana gəldi.

Həcc dünyanın qədim mədəniyyətlərində olduğu kimi qədim dinlərdə də mövcud idi, lakin bu mədəniyyətlərdən bəzilərinə istinad edən fərqli formalarda və fərqli protokollarla:

Qədim İran sivilizasiyasında həcc

Qədim İranın ən məşhur dini olan və eramızdan əvvəl altıncı ya onuncu əsrlərdə iranlıların qədim dini olan Zərdüştlükdür ki, onun bəzi ardıcılları hələ də İranda Yəzd vilayətində və Hindistanda yaşayırlar. Zərdüştlük dininin ardıcılları öz təlimlərini peyğəmbərləri Zərdüştün işıq və göy tanrısı mənasını verən "Ahura Mazda" adlı bir tanrının vəhyi adlandırdığı beş müqəddəs kitabdan götürmüşlər. Bu müqəddəs kitablardan biri də ayin və adətlərdən bəhs edən "Eliasna" kitabıdır ki, bu adət və mərasimləri, qurban, nəzir və müqəddəs dini bayramlarda məbədlərdə illik ziyarətləri də daxil olmaqla bir həcc formasını göstərir. Bunlardan illik məbədlərdə keçirilən ziyarətlərdir ki orada qurbanlıq və nəzirlər olan müqəddəs bayram keçirilir.

Roma sivilizasiyasında həcc

Roma sivilizasiyasında xüsusi dini ayinlərin yerinə yetirildiyi Həcc adlı bir mərasim var. Onlar böyük, kvadrat və dairəvi binalar tikdilər və onlara qurban, hədiyyə və nəzir təqdim etdilər. Bu heykəllərin hər biri üçün bir tanrı qoyurlar və tanrılara xoş gəlmək və qəzəblərindən çəkinmək üçün onlara yaxınlaşırlar. Kahinlər məbəd və ibadətgah zəvvarlarına dini ayinləri və mərasimləri diqqətlə yerinə yetirmələrini və bu məqsədlə illik və digər bayramlarda iştirak etmələrini tövsiyə edir və bu dini ayinlərdən birində bir səhv olduqda onu yenidən yerinə yetirmək vacibdir və hətta bu əməl otuz dəfə təkrar olsa belə. Bu ayinlərdən ən əsası donuz, qoyun və inək bayramı adlanan bayramlardan birində edilən qurbanlıqdır. Qurbanlıq üçün müəyyən bir dua oxunduqda, onun adı qurban kəsilən tanrıya aid olacağına və beləliklə qurbanlığın tanrılara veriləcəyinə inanırdılar ... Roma dini ayinləri eramızın ikinci əsrinə qədər davam etdi və o vaxtdan bəri Roma Xristianlığı, Həccin başqa forma və növlərini təqdim etdi. Bu barədə geniş danışmaq olar. Həcc mövzusu digər sivilizasiyalarda da tapıla bilər, amma müzakirəmizdə yeri yoxdur. İndi sual yaranır ki, bu sivilizasiyalardakı peyğəmbərlər harada idilər? Xalqa rəhbərlik etmək üçün gəlməmişdilər və insanlar harada idilər? Dünyanın müxtəlif yerlərindən olan sivilizasiyaların övladları deyildilər?

Həqiqət budur ki, çox sayda peyğəmbərlər bu sivilizasiyalar arasında yaşadılar və sünnətləri insanları Allah dininə yönəltmək idi. İbrahim (ə.s) Mesopotamiya mədəniyyətində, Yusif və Musa Nil Vadisində, İsrail peyğəmbərləri Finikiya mədəniyyətində və bəzi digər sivilizasiyalarda yaşayırdılar lakin hamısını ki Peyğəmbərin və imamların rəvayətinə görə sayları 124 minə çatırdı tanımaq mümkün deyildir.

Sivilizasiyalardakı düzgün dini ayinlərdən qalan şey, şübhəsiz ki, peyğəmbərlər tərəfindən təsbit edilmişdir. Əvvəlki bütün mədəniyyətlərdə peyğəmbərlər millətlərinin, eyni zamanda bütün xalqların həqiqi rəhbərləri olmuş və onlara rəhbərlik etmək üçün asimandan ilham almış, insanlara rəhbərlik etmişlər. Həcc də böyük ilahi vaciblərdəndir , peyğəmbərlər onun ilk yerinə yetirənləri olmuş və bu işdə xalqa rəhbərlik etmişlər.

Cahiliyyət dövründə həcc

Ərəbistan yarımadasında və ətrafında İslamdan əvvəlki dövrdə yaşayan insanlar Kəbəni, Minanı və Ərafatı təqdis edir , hörmət edirdilər. Onlar təvaf edir, talbiyyə oxuyir, dəvələr qurban edir , daş atır, ehram paltarları geyirdilər. Onların Həcc ziyarəti Zilhiccənin doqquzuncu günü başlayırdı və hacılar Ərafata gəldikdə Həcc üçün xüsusi paltarlarını geyirdilər. İslamdan əvvəlki tarixdə Həcc üçün bir çox adətlər oxunur, məsələn, xüsusi paltar geyinirdilər. Hübələ, Lat, Uzza və Manat da daxil olmaqla sayı üç yüzdən çox olan bütləri Kəbənin evinə qoydular, Kəbə və Məkkə qarşısında əyilib Həcc və ümrə edirdilər. Bu onlara İbrahim və İsmail tərəfindən qalan miras idi. Kəbə evi qarşısında rüku edir və evi təvaf edirdilər. Həcc və ümrə, ərəfə və Məşərül Həramı tanımaq, qurbanlıq dəvələr vermək və Həcc və ümrə üçün ehram geymək onların adətlərindən idi ki bəzi öz adətləri ilə qarışmışdı. Buna görə də Quran buyurur: "Onların ibadətləri Kəbə ətrafında əl çalmaq və fit çalmaqdan başqa bir şey deyildi."

Cahiliyyət dövründə Kəbənin Həcc ziyarəti yalnız ərəblərlə məhdudlaşmırdı. Tarixdə deyilir ki, iranlılar və digər millətlər Həcc ziyarəti üçün Kəbəyə gələrək onu ziyarət edir , qızıl, gümüş, qurban və nəzir verirdilər. İslam zühur etdikdən sonra İslam qanunları quruldu, ağıl və məntiq, ilahi vəhylə birlikdə Hz. Peyğəmbər tərəfindən İslam dininin əsası qoyuldu və Həcci həm şəkli, həm də məzmunu ilə dəyişdirdi.

Uca Allah Qurani Kərimdə Peyğəmbərinə Həcc surəsi adlı bir surə nazil etdi və qanunlarının hikmətini nazil etdi. Həzrət Peyğəmbər (s) Kəbənin ətrafındakı bütün şirk bütlərini uzaqlaşdırdı və insanın sağlam düşüncəsinə və ilahi təlimlərə zidd olan hər şeyi çıxardı və əvvəlki peyğəmbərlərdən qalan yaxşı ənənələri təsdiqlədi və Həcc ziyarətini ardıcılları üçün formalaşdırdı.

İmamların sözlərində Həcc hikmətini açkarcasına görə bilərik. İmam Əli (ə) bir çox hədisdə, müsəlmanların Allahın əzəmətinə və izzətinə qarşı təvazökarlığını, təkəbbürdən qurtulmasını, çətinliklərə dözmək üçün böyük bir sınaqdan keçməsini, müsəlmanların bir-birlərinə yaxınlaşmasını, Allahı və ilahi mərhəməti bu hikmətlərdən biri hesab edir.

İlahi və İslam təlimlərinə görə, Həcc ilkin mərhələlərə malik olan məqsədyönlü bir prosesdir və bu ilkin mərhələlər olmadan Həccə getmək olmaz. Bunlardan həm forma, həm də keyfiyyət və əməllərin düzgün yerinə yetirilməsi baxımından başlanmalıdır, əks halda yerinə yetirilən əməllər çətinliyə düşəcəkdir. İmam Rza (ə) Həccin müqəddiməsini və hikmətlərini ifadə edərkən bəzi halları belə sıraladı:

Tanrının qonaqlığına girmək və keçmiş günahlardan tövbə etmək, vücudu istəklərə və cismani ləzzətlərə tabe olmaqdan çəkindirmək, zülm və ümidsizlikdən üz çevirmək, insanların ehtiyaclarını ödəmək, Həccin iqtisadi faydalarından faydalanmaq, fiqh və insanların dinlə tanışlığı .

Allah Rəsulunun və bəzi imamların kəlamlarında dünyanın müxtəlif yerlərindən gələn müsəlmanların bir araya gəlmələri, bir-birlərini tanımaları, müxtəlif ticarət maraqlarından zövq alması və Həzrət Peyğəmbərin təlimlərini və hədislərini öyrənmələri Həcc hikmətlərindən sayılır və Hzəərti Fatimə (s) Həcci dini möhkəmləndirmək üçün olan əməl sayır.

Deyilənlərə görə, Həcc dünyada hər il 2 milyondan çox insan bir yerə toplayan siyasi ibadətlərdən biridir və müxtəlif çətinliklərə dözərək Həcc ziyarətinə gələn müsəlmanlar fərdi və ictimai dini əməllərini həyata keçirirlər ki, ruhlarını çirkabdan və çirkinlikdən təmizləyib dünyadakı böyük İslam cəmiyyətinə və insan qardaşlarına biganə qalmasınlar və müsəlmanların siyasi taleyi haqqında düşünərək özlərini inkişaf etdirsinlər. Bu şərtlər yerinə yetirilərsə, onlar insan cəmiyyətlərinin müvəffəqiyyətinin açarı ola bilər və İslam ümmətinin böyük problemləri bu böyük toplumda gündəmə gətirilə bilər, çünki bu Həcc İslam ümmətinin , bütün məzhəblərin və İslam təriqətlərinin vəhdəti üçün bir rəmzdir. Onlar bir yerə toplanıb nəfslərini paklaşdırıb, ağır işləri görə bilər və tövbə edər və qurbanlıq kəsərək nəfslərini dünyəvi istəklərini ayaq altına qoya bilərlər və o zaman dünyaya yeni gəlmiş insan kimi olarlar. Həccin fəlsəfəsi elə budur: İlahiyə dönmək, özünə qayıtmaq və nəfsni istəklərdən uzaq olmaq.

Ümid edirik ki, dünyadakı korona epidemiyasının yayıldığı bir zamanda və Həccin yenidən başlaması ilə müsəlman ölkələri bu qızıl fürsətdən istifadə edərək müsəlmanların iqtisadi, siyasi və mədəni vəziyyətini yaxşılaşdıracaq və İslam cəmiyyətləri daxilindəki məzhəb və dini qarşıdurmalara son qoyacaqlar. Həqiqi düşmənlərini tanıyıb vəhdət və birlik ilə maneələri aradan qaldırıb əməkdaşlıq edəcək və müsəlmanların mənafelərini digərlərinə satmayacaqlar.